De basis: Hoe ontstaat noorderlicht?
Poollicht is de algemene naam voor zowel het noorderlicht als het zuiderlicht. Poollicht op het noordelijk halfrond heet ook aurora borealis, poollicht op het zuidelijk halfrond wordt ook aurora australis genoemd. In dit artikel lees je hoe noorderlicht ontstaat en waar en wanneer je het kunt zien.
Verhalen over noorderlicht
Lang voordat er een wetenschappelijke verklaring was voor wat poollicht nu eigenlijk is, vertelde men er elkaar al verhalen over. Vrijwel elk volk in de poolgebieden heeft zo zijn eigen verklaring. In Groenland vertelde men over doodgeboren kinderen die in de hemel aan het voetballen waren met de schedel van een walrus en in Zuid-Noorwegen was men ervan overtuigd dat als je als ongetrouwde vrouw kwam te overlijden, je noorderlicht werd. Voor de Samen was het een te duchten fenomeen: het bespotten ervan was gevaarlijk en dan kon het je meenemen.
In Noorwegen maar ook zuidelijker in Europa werd het soms ‘bloedlicht’ genoemd, een voorteken van oorlog en dood.
Het bijzondere is dat er één verklaring is die vrij algemeen is. Namelijk dat men dacht dat het noorderlicht geesten van overledenen waren die een handreiking deden naar geliefden die ze hadden achtergelaten.
Wat is noorderlicht?
Tegenwoordig weten we dat noorder- en zuiderlicht ontstaat als gevolg van activiteit van de zon, in combinatie met het magnetisch veld rond de aarde. Tegen het eind van de jaren 60 van de 20e eeuw werd door onderzoek met satellieten vastgesteld dat er een permanente ‘wind’ van de zon komt. Deze zogenaamde ‘zonnewind’ bestaat uit positief en negatief geladen deeltjes. De zon produceert deze deeltjes elke dag van het jaar, 24 uur per dag en de zonnewind is daardoor altijd aanwezig. Het duurt ongeveer anderhalf tot 4 etmalen voordat de deeltjes het magnetisch veld van de aarde bereiken.
De sleutel
Om de aarde hangt een magnetisch veld dat onze planeet beschermt tegen invloeden uit het heelal. De magnetisch geladen zonnewind komt op een gegeven moment bij de aarde in botsing met het magnetisch veld van de aarde. Hierdoor wordt het magnetisch veld van de aarde aan de kant van de zon, waar het dag is, ingedrukt. Zo ontstaat er aan de achterkant van de aarde (nachtkant) een grote, lange staart. Het magnetisch veld rond de aarde krijgt daardoor de vorm van een ovaal.
Het magnetisch veld van de zonnewind fungeert als een soort sleutel op het magnetisch veld rond de aarde. Als dit interplanetaire magnetisch veld (IMF) naar het noorden is gericht, sluit het het magnetisch veld van de aarde als het ware af en kan de zonnewind niet naar binnen om verstoringen te veroorzaken. Als IMF veld echter naar het zuiden is gericht opent het als een sleutel het magnetisch veld van de aarde en krijgt de zonnewind zijn kans. Deze situatie verandert continu maar is van groot belang of je wel of geen poollicht kunt zien. Op gespecialiseerde websites als www.spaceweather.com of in noorderlichtapps zie je dit terug als ‘Bz’. Als de Bz lager is dan 0, is de richting zuidelijk en dus gunstig voor poollicht. Hoe lager en langduriger, hoe gunstiger.
Licht door botsing
De zonnewind die het magnetisch veld van de aarde binnendringt, wordt naar de beide magnetische polen van de aarde getrokken. Er is verschil tussen de magnetische en geografische Noord- en Zuidpool van de aarde, deze liggen op een andere plek.
De geladen deeltjes botsen in onze atmosfeer met de atomen en moleculen die zich daar bevinden. Bij deze botsingen ontstaat energie die zich als licht laat zien. Zo ontstaat in een ring rond de magnetische noordpool het noorderlicht en in eenzelfde ring rond de magnetische zuidpool het zuiderlicht.
Als de deeltjes botsen op zuurstof, krijgen wij op aarde een geelgroene of rode kleur te zien. Botsen de deeltjes op stikstof, zien wij blauwe en paarse tinten. Het noorderlicht bevindt zich op 80 tot 500 km hoogte, meestal tussen 110 en 200 km.
Het hele jaar door poollicht
Door de zonnewind is er vrijwel permanent een poollichtzone rond de polen aanwezig. Dat is ook de reden dat het noorderlicht zo vaak te zien is in Noord-Noorwegen, Zweden, Finland, maar ook bijvoorbeeld in Canada. Deze gebieden liggen min of meer onder deze ovaal. Uiteraard kun je noorderlicht alleen zien als het donker en redelijk helder is en ten noorden van de poolcirkel wordt het in het in een deel van het jaar niet donker genoeg. Er zijn echter verschillende aanleidingen waardoor de poollichtovaal kan groeien en het noorderlicht ook in meer zuidelijk gelegen gebieden zoals in Nederland of België te zien is of intenser en actiever wordt.
Om de reikwijdte van de poollichtovaal aan te geven, gebruikt men de Kp-index. Deze gaat van 0 tot 9. Als er weinig tot geen activiteit is, is de Kp-index 0. Kp 9 geeft de maximale activiteit weer. Om bijvoorbeeld het noorderlicht te kunnen zien op de Lofoten of in Tromsø is een Kp-index van 1 of 2 voldoende. Dit is meestal het geval. Om het noorderlicht in Nederland te kunnen zien is een Kp-index van 6 of meer noodzakelijk. Staar je echter niet blind op de KP-index. Er zijn nog steeds factoren over het noorderlicht die we niet weten waardoor ten noorden van de poolcirkel soms plotseling en onverwacht noorderlicht te zien is.